Hoe de rentmeester van Brabants Landschap zijn tegenstanders in hun waarde liet en veel bereikte voor natuur en landschap

Zijn afscheid van Brabants Landschap voltrekt zich vandaag, 26 mei 2021, in een historisch monument dat hij voor één euro kocht van de rijksdienst Domeinen.

Niemand wist nog raad met het verpauperde complex, maar rentmeester Jan Baan maakte van Fort Altena een recreatieve attractie. Want gunstig gepositioneerd langs de A27 ter hoogte van de bekende Merwedebrug bij Gorichem.

In dit militaire relict van de Hollandse Waterlinie zat tijdens de Koude Oorlog het geheime verzetsnetwerk Gladio verstopt. Onbegaanbaar terrein voor hem als jongen die opgroeide in het nabije Oudendijk, een dorpje in het protestants-christelijke Land van Altena.

Wél struinde hij door de natuur in de uiterwaarden van de Beneden Merwede die hij veel later als rentmeester ook in bezit van Brabants Landschap bracht. En vervolgens verrijkte door de aanleg van twee nevengeulen langs de rivier.

Deze aankoop is anekdotisch. ‘Ik was rond met de baas van Domeinen maar de acte moest nog passeren bij de notaris toen diens pensioen aanbrak. En omdat ik wist dat zijn opvolger mordicus tegen verkoop was, heb ik hem zover gekregen nog even aan te blijven om zijn handtekening te zetten.’

Dit zijn de diplomatieke gaven die Jan Baan in zijn 27 jaar als groene voorman tot icoon van het Brabants poldermodel maakte.

Hij probeerde altijd en overal – en als het moest tot het uiterste – om een vergelijk te treffen met zijn opponenten, in het belang van natuur en landschap.

Botsingen met boerenvoorman

Soms moest hij diep slikken om in gesprek te blijven. Fameus waren de botsingen met boerenvoorman Hans Huijbers die Baan bestempelde tot verrader vanwege zijn steun aan strenger provinciaal beleid dat boeren dwong hun veestallen versneld milieuvriendelijker te maken.

De furieuze Huijbers weigerde verder samen te werken. ‘Ik stond op het punt er de brui aan te geven als voorzitter van het maatschappelijk beraad over een manifest voor het buitengebied. Want ik vond: zonder boeren geen manifest’.

Na een uitputtende worsteling kwam Baan er toch nog uit met Huijbers, al was daarvoor bemiddeling nodig van commissaris der koning Wim van de Donk.

Fort Altena waar hij vanwege corona in beperkt gezelschap een punt zet achter 42 jaar Brabants Landschap, staat dus met recht symbool voor het leven van Jan Baan dat 1 juni de pensionadofase in gaat.

Een carrière als natuurbeheerder lag bepaald niet voor de hand. Als tuinderszoon leek hij voorbestemd om het bedrijf van zijn vader over te nemen, maar zijn moeder stak daar een stokje voor. ‘De tuinderij stond er niet best voor en met die last wilde ze mij niet opzadelen.’

Dus brak hij met de opvolgerstraditie binnen zijn tuindersfamilie en ging studeren aan de Hogere Bosbouw- en Cultuurtechnische school in Arnhem. Daar volgde hij de opleiding tot rentmeester.

Ruilverkaveling Sint-Oedenrode

Kersvers afgestudeerd trad Jan Baan als districtsambtenaar in dienst van Staatsbosbeheer. En kreeg later bij dit staatsbedrijf in Brabant te maken met de ruilverkaveling Sint-Oedenrode, die toen nog in het stadium van voorbereiding verkeerde.

Helder voor de geest stond hem hoe in zijn jonge jaren het kleinschalige cultuurlandschap rond Oudendijk kapot was verkaveld. Met Neerlands grootste ruilverkaveling in het Meierijse cultuurlandschap moest dat niet nog eens gebeuren!

De boerenmacht

Eenmaal in dienst van Brabants Landschap, wilde Baan verder met Sint Oedenrode en werd lid van de landinrichtingscommissie. Daar liep hij stuk op de boerenmacht die eerst de hoeveelheid beschermde natuur in agrarisch gebied uitkleedde en vervolgens achter zijn rug om de basis legde voor allerlei landschappelijke vernielingen. Dat pikte Baan niet.

Een rel was het gevolg. Er viel niets te bemiddelen. De boeren hielden voet bij stuk. Hij stemde daarom namens de natuurbeheerders tegen het ruilverkavelingsplan en stapte daarna uit de commissie.

Staatssteun

Later werd hij als directeur van Brabants Landschap de spil van een curieuze reddingsoperatie, terwijl de kavelwerken al hun vernietigende sporen door de Meierij trokken. De provincie wilde boeren daar voor landschapsbehoud gaan betalen. ‘Verboden staatssteun’, oordeelde de Europese Commissie.

‘Toen belde gedeputeerde Rüpp mij met het volgende voorstel: ‘Als jij dit met de boeren rond krijgt, stort de provincie 7,5 miljoen euro op jouw rekening om ze uit te betalen’.

En Jan Baan kréég het rond, samen met zijn kompaan Herman van Ham van de boerenbond ZLTO. ‘De financiering werd achter gesloten deuren beklonken door Provinciale Staten. Vergezeld van de boodschap: wij willen er verder niets meer van weten.’

Hij was echter zo wijs om de provincie jaarlijks te rapporteren over zijn besteding van gemeenschapsgeld aan 300 langdurige contracten met boeren voor landschapsbeheer.

‘Mijn integriteit moet boven alle twijfel verheven blijven. Daar ben ik al die jaren uiterst zorgvuldig in geweest.’

Omdat Baan als goed rentmeester het provinciegeld tegen hoge rente vastzette, kon hij dat surplus later inzetten voor landschapsbeheer in het gebied Heukelom-Moerenburg, de groene enclave tussen Tilburg en Oisterwijk. ‘Daarmee haalde ik weer andere subsidies binnen.’

Philips-golfbaan in het bos

Cruciaal voor zijn slagkracht was de rugdekking die hij in 42 jaar bij Brabants Landschap op belangrijke momenten kreeg van ‘integere bestuurders met lef’. Zo stond voorzitter Albert Klinkenbergh zijn jonge districtsbeheerder toe om de handschoen op te nemen tegen de macht van Philips. Baan vond het te gek voor woorden dat deze multinational een golfbaan mocht aanleggen in een afgebrand bos op de Spinsterberg bij Leende.

President-commissaris Henk van Riemsdijk had dit snode plan al ‘op alle niveaus geregeld: met burgemeester Hans Netten van Leende, commissaris van de koningin Dries van Agt en landbouwminister Gerrit Braks’. Niettemin wilde Baan het bestemmingsplan voor de golfbaan aanvechten.

‘Klinkenbergh raadde mij aan hiermee te stoppen. Die strijd viel volgens hem niet te winnen. Hij vreesde voor het verlies van onze geloofwaardigheid. Ik vond juist dat wij die zouden kwijtraken door de handdoek in de ring te gooien. En Klinkenbergh gaf mij de ruimte en steun.’

Het werd een klinkend succes. De golfbaan sneuvelde bij de Raad van State die zich schaarde achter het vernietigende oordeel hierover van zijn adviseur. Met genoegen zag Baan hoe de Philipsmacht haar hand in de rechtszaal overspeelde door de integriteit van deze deskundige in twijfel te trekken.

Ruit om Eindhoven

Hardnekkig en langdurig verzette Brabants Landschap zich tegen De Ruit om Eindhoven. Een snelweg dwars door het Dommeldal bij Nederwetten ligt er nog steeds niet, maar herhaaldelijk duikt het plan weer op.

Ruud van Heugten was de laatste provinciebestuurder die in 2015 zijn tanden stuk beet op de effectieve tegenlobby. Vanuit het principe dat je geen overwinning moet overdrijven, rookte Baan na afloop de vredespijp met zijn geharnaste opponent. ‘Hij zei mij niets kwalijk te nemen.’

Vreedzaam beslechtte Baan ook een dispuut met de legerleiding over medegebruik van De Regte Heide als landingsterrein voor parachutisten. ‘Wij stonden juridisch ijzersterk om daar vanaf te komen, maar die kolonels zaten er vreselijk mee. Dus laten wij ze af en toe nog wat springen op de hei.’

Zijn uitgangspunt is dat ‘ je de tegenstander altijd een kans moet geven’. Het geloof helpt hem daarbij. Ook als belijdend protestant zoekt Baan de verbinding. ‘Ik ben oecumenisch ingesteld’.

Gesprek met de bisschop

Met bisschop Gerard de Korte van Den Bosch sprak hij laatst over de noodzaak tot collectieve samenwerking om de agrarische uitputting van de aarde te stoppen. ‘De biologische diversiteit moet terug in de bodem.’ Tweehonderd Brabantse agrariërs willen omschakelen. Voornamelijk koeienboeren.

‘Behoud van de grondgebonden veehouderij is van vitaal belang voor herstel van het bodemleven. Daardoor voorkom je dat steeds meer grasland wordt geofferd aan kapitaalintensieve teelten die de grond verder uitputten.’

Dit is de kern van zijn geliefde Brabant Bodem-project. ‘Maar de boeren die meedoen moeten wel een behoorlijk inkomen kunnen verdienen. Dan moeten de supermarkten hun producten ook gaan verkopen. Ik baal als een stekker dat het Verbond van Den Bosch tien jaar geleden in de modder zakte omdat de retail niet thuis gaf. De belofte dat al het vlees in 2020 duurzaam zou zijn, bleek daardoor loos’.

Baan wil graag een nieuw begin maken. Binnenkort gaat hij langs bij Jumbo, de supermarktketen van de Brabantse familie Van Eerd.

Weidevogels

Ondertussen gaat het structureel slecht met de weidevogels. Met name de grutto is vrijwel uit het Brabantse land verdwenen. Binnenkort voorgoed?

Baan denkt van niet. ‘In de kerngebieden waar onze vrijwilligers zich samen met de boeren inzetten voor de grutto en andere weidevogels, komen veel nesten uit. Maar door de droogte van de laatste jaren, kregen kuikens te weinig voedsel om te kunnen overleven. Daardoor loopt de vogelstand terug.’

‘Het tij is te keren met goede maatregelen waardoor de grondwaterstand omhoog gaat. Ik proef dat steeds meer jonge boeren willen werken in harmonie met de natuur. Daar zit ook een ethische kant aan. Wij hebben als mens de plicht ervoor te zorgen dat in onze leefomgeving ander leven mogelijk blijft.’

De provinciale subsidie voor weide- en akkervogelbeheer vindt hij dan ook goed besteed geld. Zette zich daar zelf voluit voor in. Hij sloeg geen enkele jaaravond met honderden vrijwilligers over. Zij namen in maart afscheid van hem met de eretitel ‘meest betrokken directeur’.

Doemdenken is hem vreemd. ‘Het gaat niet alleen maar slecht met de Nederlandse natuur’, zo bestreed Baan vorig jaar met een stevige analyse in Trouw de redactionele conclusie van zijn lijfblad dat dertig jaar beleid de natuur niets heeft opgeleverd.

‘Laten wij ervoor waken dat door die toonzetting de inzet van natuurorganisaties, boeren en vrijwilligers afbrokkelt, en de overheid gaat bezuinigen op de natuur omdat al die investeringen toch niet zouden helpen”, waarschuwde hij.

Verzet tegen Henk Bleker

De tijd van Henk Bleker moet vooral niet terugkeren. Onvermijdelijk valt de naam van deze natuursloper die laatst overstapte van het CDA naar Forum voor Democratie (‘daar is hij op zijn plaats’). In zijn verzet tegen het beleid van deze staatssecretaris sprak Baan destijds grote woorden: ‘Wij leveren in Brabant geen meter van ons natuurnetwerk in’.

Gaat dat ook werkelijk lukken?

Hij is er niet gerust op.

Brabant repareerde de schade van Bleker met 400 miljoen euro eigen kapitaal, bijeengebracht door de provincie en maatschappelijke partijen. Vóór 2027 moet met dat geld nog zo’n 2000 hectare landbouwgrond voor natuurontwikkeling worden aangekocht. ‘Maar door uitvoeringsproblemen gaat het niet hard genoeg. Al te vaak krijg ik de laatste tijd uit het provinciehuis te horen dat in 2027 wordt teruggehaald wat dan niet is uitgegeven.’

De kunst van het aankopen

De kunst van het aankopen leerde Jan Baan van zijn voorganger Dolf Gijtenbeek. En dan vooral hoe je zaken moet doen met boeren. Een proces van tactvol koffie drinken aan de keukentafel, in de huid kruipen van de boer en zijn gezin, vooral niets forceren en soms heel veel geduld hebben.

Zijn inzet werd niet altijd beloond. Een kapitaal natuurproject in het beekdal van de Poppelsche Leij aan de rand van de Regte Heide bij Goirle komt alsmaar niet van de grond. Baan was akkoord met de Belgische eigenaar, baron de Jamblinne de Meux om de golfbaan op diens landgoed Nieuwkerk te verplaatsen. Ruilgrond is (nog steeds) beschikbaar maar de provincie blies vijf miljoen euro projectfinanciering af. ‘Een ambtenaar vond dat het om staatssteun gaat.’

Er wordt nu wat geknutseld aan de waterhuishouding op de golfbaan, maar om er werkelijk wat van te maken moet de grondwaterstand volgens Baan structureel met 30 centimeter omhoog. Cruciaal daarvoor is ook de medewerking van een aanpalende rundveehouder in het beekdal. Hij zou moeten verkassen of in harmonie met de natuur gaan boeren. Baan had voorzichtig het gesprek aangeknoopt, maar moest hier pas op de plaats maken.

Druk op Brabant Water

Een herkansing dient zich aan. In zijn ogen moet Brabant Water gaan meebetalen aan het Leij-project. Ter compensatie van de verdroging die het veroorzaakt door meer drinkwater uit de bodem te halen met zijn Tilburgse pompstation Gilzerbaan, kilometers noordelijker langs de Leij. Brabants Landschap voert de druk op met zijn bezwaar tegen de provinciale vergunning die het drinkwaterbedrijf hiervoor nodig heeft.

Baan beroept zich op de bestuurlijke afspraak tussen het drinkwaterbedrijf en de provincie dat hier ruimhartig gecompenseerd gaat worden. ‘Wordt dit niet waargemaakt, dan kan Brabants Landschap de vergunning bij de rechter aanvechten. Een stevige stok achter de deur.’

Gouden tijden voorbij

Hij kwam aan het bewind tijdens de gouden tijden, toen met overheidsgeld hele boerderijen en complete landgoederen konden worden aangekocht. Als rentmeester vijzelde hij het natuurbezit van Brabants Landschap met 7500 hectare op naar bijna 19.000 hectare. Maar sinds 2012 is de spoeling stevig verdund. Alleen de aanschaf van tot natuur bestemde landbouwgrond wordt voortaan gesubsidieerd. Voor Brabants Landschap komt er hooguit nog 700 hectare bij.

De kans bestaat echter dat de Stichting Het Noordbrabants Landschap al haar subsidieerde natuurbezit binnen afzienbare tijd moet afstaan. Op last van de rechter bekijkt de Europese Commissie opnieuw of hier sprake was van ongeoorloofde staatssteun. Het Brussels vuur werd nationaal ontstoken door landgoedadel uit wraak tegen de gesubsidieerde ‘natuurmaffia’ met wie zij in onmin leeft.

Jan Baan poogde afgelopen jaar de gemoederen wat af te koelen, maar van enige toenadering tussen de strijdende partijen is nog steeds geen sprake.

Hoe gaat dit aflopen voor Brabants Landschap?

‘In het ergste geval worden onze gronden eigendom van de provincie en blijven wij die natuur vervolgens beheren. Dan krijgt Brabants Landschap de positie van Staatsbosbeheer. Dat zou ik vreselijk vinden. Want juist het particulier eigendom blijkt nog steeds een gouden greep in het natuurbeheer.

Ik verwacht echter niet dat het zover komt.’