Superbestuurder Lambert Verheijen zegt polderend Brabant met moeite vaarwel

‘Kijk, ik begin hier niet aan om voor de komende 19 jaar gedeputeerde van Brabant te zijn’, sprak Lambert Verheijen toen hij in 1992 namens de PvdA in de voetsporen trad van Rein Welschen.

Als provinciebestuurder voor milieu, natuur en landschap moest hij vooral gaan uitvoeren wat Welschen in vijf jaar aan organisatie uit de grond had gestampt.

Die 19 jaar heeft Verheijen inderdaad niet gehaald maar hij kwam een heel eind in de buurt en werd de langszittende milieugedeputeerde van Nederland.

Na bijna 13 bestuurlijke jaren in het provinciehuis, trad hij begin 2005 aan als dijkgraaf van het waterschap Aa en Maas.

En vandaag, 22 april 2021 trekt de inmiddels 66-jarige Verheijen na 16 jaar de deur van zijn directiekamer voor het laatst achter zich dicht. Als Neerlands langszittende dijkgraaf gaat hij met pensioen.

‘Ik vertrek met gemengde gevoelens, want dit is de mooiste baan die je kunt hebben’, kondigde hij afgelopen zomer zijn afscheid publiekelijk aan.

Moeite met weggaan

Als gedeputeerde had hij ook al moeite met weggaan. Tot ieders verrassing keerde Verheijen na de Provinciale Statenverkiezingen van 2003 terug op zijn post, hoewel hij eerder had besloten dat het mooi was geweest. Twee jaar nog deed hij zaken met Paul Rüpp, de nieuwe sterke man van het CDA die meteen aan het toen kersverse streekplan wilde gaan morrelen.

Dat Verheijen het bijna 30 jaar in politiek-bestuurlijk Brabant zou volhouden, viel allerminst te voorzien. Aanvankelijk bestuurde hij vooral op inhoud volgens het eigen PvdA-kompas. ‘Oom Lambert legt zijn neefjes nog één keer uit hoe het werkelijk zit’, spotte een statenlid eens.

Maar gelijk hebben is in de Brabantse machtsverhoudingen iets anders dan gelijk krijgen. Dat bleek hem in de jaren negentig toen hij al streed tegen verdroging van de Brabantse natuur. Net als zijn voorganger Welschen wilde Verheijen het gebruik van grondwater terugdringen, en dan met name de beregening van grasland. Dat stuitte op fel verzet van de boerenmacht, waardoor hij het politiek niet voor elkaar kreeg.

Om zijn doel toch te bereiken, maakte hij afspraken met boeren om voortaan ‘op maat’ te gaan beregenen én oppervlaktewater langer vast te houden. In allerlei sloten rond weilanden en akkers kwamen gesubsidieerde stuwtjes met verschuifbare houten schotten.

Nieuwe natuur op de kaart

Het op kaart vastleggen van 30.000 hectare landbouwgrond bestemd voor de ontwikkeling van nieuwe natuur werd één van zijn grootste bestuurlijke klussen. Daarvoor moest hij wantrouwen en tegenstand onder boeren trotseren. Drie jaar lang zocht hij ze overal in Brabant op. Negentig keer trad hij op in overvolle cafés, waarbij het er soms heftig aan toe ging. Bij Galder reden tractoren zelfs zijn auto klem.

Met deze tegenstand ging hij praktisch om. Poogde bij het begrenzen van al die percelen zowel de natuur het meest te dienen als de boeren het minst te schaden. Dat werd een intensief proces van schipperen met hectares. Daarmee hield Verheijen onvrede beheersbaar.

In zijn jaren bij het waterschap plukte hij de vruchten van zijn toenmalige inspanningen. Met aanleg van grootse natuur in de uiterwaarden van de Maas, zoals bij Keent.

Brabants poldermodel

Zo werd Lambert Verheijen een organisch onderdeel van het Brabants poldermodel. In dat overlegcircuit proberen sleutelfiguren in de wereld van de landbouw, milieu- en natuurbescherming en het water tot zaken te komen met elkaar en met het provinciebestuur over plattelandsontwikkeling.

Bij het waterschap Aa en Maas ging de dijkgraaf polderend door waar hij als provinciebestuurder ophield. In deze tak van sport werd hij daardoor de bestuurder met de meeste dienstjaren. Samen met Jan Baan, de rentmeester van Brabants Landschap die nu ook met pensioen gaat.

Afspraken van Cork

Met hun vertrek verdwijnen ook de laatste nog acterende bestuurders die in de zomer van 2003 op werkbezoek in het Ierse Cork met elkaar in de slag gingen over de reconstructie van het Brabantse buitengebied.

Baan beschreef achteraf hoe gedeputeerde Verheijen in het heetst van de strijd toch nog een brug wist te slaan tussen landbouw en natuur. Dat resulteerde in afspraken om de zogeheten natte natuurparels tegen verdroging te beschermen. Binnen zones van 500 meter rond deze natuurgebieden zouden daarover afspraken moeten worden gemaakt met boeren.

Maaswater de Peel in

Als dijkgraaf moest Verheijen dit akkoord van Cork handen en voeten zien te geven in de Peelvenen, de natte natuurparels van internationale allure in het territorium van Aa en Maas. Met deze berenklus is hij 16 jaar bezig geweest. Verdere uitdroging van het hoogveen wordt al sinds jaar en dag bestreden door water uit de Limburgse Maas via bestaande kanalen diep het gebied in te laten stromen.

Verheijen begon daarmee toen hij nog gedeputeerde was en onder zijn bewind als dijkgraaf is dit infuus met rivierwater van matige kwaliteit inmiddels van levensbelang geworden voor de Peelreservaten, zolang de grondwaterstanden in de agrarische randgebieden structureel te laag blijven voor natuurbehoud

Natuurproject Leegveld

Ten westen van de Deurnesche Peel is echter een duurzame verbetering in de maak. Daar wordt 365 hectare landbouwgrond omgevormd tot natte natuur. Dat is het project Leegveld waar tientallen miljoenen euro’s in omgaan. Hierdoor moet ook de Peel natter worden.

Vijf complete boerderijen zijn inmiddels overheidsbezit en van nog eens 16 eigenaren wordt grond gekocht.

Drie maanden voor Verheijens vertrek, haalde het projectplan Leegveld van waterschap Aa en Maas de eindstreep. De Raad van State wees half januari vrijwel alle bezwaren van boeren en burgers tegen dit natuurproject van de hand.

Zonder de veteraan Verheijen moet polderend Brabant nu verder de oprukkende klimaatcrisis te lijf. Dat wordt er niet makkelijker op. De natuur op de hogere zandgronden verdroogt zienderogen wanneer het weken achter elkaar niet regent. Dat boeren, maar ook burgers, juist dan drastisch meer grondwater gebruiken, vergroot de ellende.

Meer water vasthouden

Om deze fatale kringloop te doorbreken, pogen de waterschappen in natte periodes meer water vast te houden. Hun stuwen in beken en sloten stonden deze winter hoger afgesteld dan voorheen. En daar moet elk jaar een tandje bij om te bereiken dat het grondwater in 2027 gemiddeld 10 centimeter richting het aardoppervlak stijgt. Onvoldoende voor natuurherstel, zeker bij aanhoudende droogte, maar in polderend Brabant het maximale haalbare.

Beregenen op volle kracht

Verheijen kent ook als geen ander de achilleshiel van deze aanpak: is in het prille voorjaar het land te nat (lees: onbegaanbaar) voor de boer, dan moet de stuw omlaag of anders schadevergoeding worden betaald. En in droge tijden kan de boer blijven beregenen met gratis grondwater. Maïsteler, akkerbouwer, boomteler en tuinbouwer mogen oppompen wat zij willen. Alleen beregening van grasland kan tijdens hoogzomer worden verboden. Dat gaat thans wat eenvoudiger dan voorheen. Maar daarmee is de koek voorlopig wel op. De boeren willen onder geen beding voor het grondwater gaan betalen.

Verheijen zal er na 22 april niet meer tegenaan polderen. De geboren en getogen Eindhovenaar woont al enige jaren over de provinciegrens in Gelderland. Dat blijft zo nu hij in de omgeving van Nijmegen een huis met veel natuurgrond betrekt.

Afscheid van Brabant

Afscheid van Brabant en tijd voor andere dingen in het leven. Geen gereis meer naar het waterschapskantoor, onder de rook van het provinciehuis alwaar hij deskundige ambtenaren in waterzaken zag vertrekken naar het bedrijfsleven. En weer zag terugkeren om een nieuw provinciaal waterplan te fabriceren. Waarin het provinciebestuur in zijn ogen niet doorpakt om de verdroging te bestrijden.

Tot zijn ongenoegen slingeren politiek en bestuur te vaak op en neer met de waan van de dag. Zie eens hoe ‘Den Haag’ de volkshuisvesting en ruimtelijke ordening verwaarloosde. Nu er woningnood heerst, zijn ze nationaal wakker geworden. En moeten we weer betaalbaar gaan bouwen, terwijl er nauwelijks nog bouwgrond in gemeenschapsbezit is. Weggekaapt door projectontwikkelaars. Verheijen ziet het hoofdschuddend aan.

Voor het laatst kan hij vandaag vanuit zijn werkkamer nog genieten van het overminderd wijdse uitzicht op Den Dungen. Met op de voorgrond de Kloosterstraat langs de A2. Een bevroren bouwlocatie van Den Bosch waar gedeputeerde Verheijen destijds voorstander van was. Hij suggereerde zelfs nog om het geplande bedrijventerrein Wijkevoort langs de A58 bij Tilburg weg te strepen tegen de Kloosterstraat.

Maar het loopt anders. Wijkevoort wordt doorgezet, en de Kloosterstraat is thans in beeld voor waterberging. In geval van nood verdwijnt deze polder dan onder water, zodat Den Bosch het droog houdt.

Verderop in de Vughtse Gement en het Vlijmens Ven is zo’n overstromingsgebied al ingericht. Onder regie van dijkgraaf Verheijen. Reikend tot aan de voet van de beruchte Gementweg die na heel veel gedoe uiteindelijk tegen de stadsrand van Den Bosch werd gelegd. Als provinciebestuurder steunde hij destijds een tracé dat verder de polder in reikte en ruimte schiep voor stadsuitbreiding. Een vergissing, erkende hij later. Gelukkig verijdeld door de Raad van State.

Eerste Kamer

Verheijens brede kijk op de samenleving manifesteerde zich ook in zijn bijbanen. Vier jaar was hij namens de PvdA lid van de Eerste Kamer. Daar uitte hij in 2017 grote zorgen over de Omgevingswet. Een mega-operatie die het voor burgers eenvoudiger zou moeten maken om vergunning te krijgen, maar in vooral kleinere gemeenten rampzalig dreigt uit te pakken omdat hun computersystemen daar niet op berekend zijn.

De Eerste Kamer bepaalde inmiddels dat de Omgevingswet pas mag worden ingevoerd als dit probleem is opgelost. Zover is het nog steeds niet.

Wat hem betreft gaat tijdens de kabinetsformatie een streep door deze wet. ‘Want die tast de rechtspositie van burgers aan en draagt niet bij aan herstel van vertrouwen in de overheid na de toeslagenaffaire.’

Schaliegas

Grote zorgen maakte Verheijen zich ook over de milieurisico’s van schaliegaswinning. Hij leidde in 2013 een landelijke commissie van milieudeskundigen die het kabinet adviseerde om serieus werk te maken van duurzame energie als haalbaar alternatief voor schaliegas.

Daarmee steunde Verheijen cs het brede maatschappelijke verzet tegen gasboringen die vooral Brabant zouden treffen. Als insider wist hij dat in Den Haag een scenario circuleerde om in Het Groene Woud schaliegas te gaan winnen. Dat bleek te zijn uitgedokterd door de beruchte Amerikaanse multinational Halliburton, in opdracht van het staatsbedrijf Energiebeheer Nederland (EBN).

Het Brabants Dagblad spoorde dit rapport bij EBN op en bracht in beeld hoe de schaliegasindustrie Brabants groene hart tussen Den Bosch, Tilburg en Eindhoven een kwart eeuw lang zou gaan koloniseren. Onder grote politieke druk werd dit gevaar bezworen. Schaliegas verdween volledig uit beeld.

Als lid van de Veiligheidsregio Noordoost-Brabant zat Verheijen namens Aa en Maas ook met zijn neus bovenop de coronacrisis. En zag daar burgemeesters worstelen met handhaving van de openbare orde.

Geen burgemeester

Verheijen zag zichzelf vooral als burgervader toen hij in 2002 solliciteerde in Helmond. Maar de gemeenteraad verkoos met nipte meerderheid de CDA-er Fons Jacobs tot burgemeester. Die rookte in 2010 een zware pijp toen hij met zijn vrouw moest onderduiken na ernstig te zijn bedreigd door Helmondse drugscriminelen.

Lambert Verheijen bleef aldus vooral bestuurder onder de bestuurders. En een vaderfiguur voor zijn vier zonen.

.