Ondertussen in Zuid-Afrika

De nationale verkiezingen van 2024 hangen al zeker een jaar als een schaduw boven Zuid-Afrika.

Opiniepeilingen wijzen uit dat het ANC, sinds het einde van de apartheid al bijna 30 jaar aan het bewind, zijn absolute meerderheid dreigt te verliezen. Wanbestuur en corruptie bezoedelen deze eertijdse bevrijdingsbeweging en belemmeren de aanpak van armoede en werkloosheid die dit land teisteren.

Maar vooral de heersende energiecrisis dreigt het ANC uit de alleenheerschappij te verdrijven. Veroorzaakt door de implosie van staatsenergiebedrijf Eskom dat met zijn vloot van sterk verouderde kolencentrales niet meer bij machte is om de stroom op stoom te houden.

Al een jaar is het schering en inslag dat de elektriciteit drie keer daags minstens twee uur lang bij toerbeurt wordt stilgelegd om te voorkomen dat het overbelaste energienetwerk zichzelf opblaast. Deze ingreep in het dagelijks bestaan, hier alom aangeduid als loadshedding en beurtkrag, geschiedt volgens een ingenieus, lokaal flucturerend afschakelingsschema dat via de app ESP (Eskom Se Push) wordt aangekondigd.

De zoveelste nachtmerrie

Deze informatie is doorgaans betrouwbaar en tijdig beschikbaar opdat de maatschappij er rekening mee kan houden. Overal brullen en walmen dan ook de dieselgeneratoren om tijdens beurtkrag binnenskamers de taak van Eskom over te nemen. Op straat daarentegen blijft het bij nacht en ontij urenlang pikkedonker. Vooral in de townships waar armoede heerst en criminaliteit welig tiert, is beurtkrag de zoveelste nachtmerrie.

De ANC-regering is al jarenlang niet bij machte aan deze wantoestand een einde te maken. Betrokken ministers vechten elkaar de tent uit over de toekomst van Eskom en belemmeren het staatsbedrijf om de koers te verleggen van kolenstook naar zonne- en windenergie die in Zuid-Afrika voor het grijpen zijn.

Maar nu zijn vanzelfsprekende almacht op het spel staat, móét het ANC met het oog op de naderende verkiezingen beurtkrag serieus gaan bevechten om de massa electoraal achter zich te houden. In een poging daartoe trekt president Cyril Ramaphosa de regie over de stroomvoorziening stap voor stap naar zich toe.

Nadat hij eerder al de mogelijkheden voor duurzame energie had verruimd, kwam Ramaphosa begin 2023 op de proppen met een minister van elektriciteit. Onder presidentieel gezag moet die beurtkrag tot een minimum zien te beperken zo niet uitbannen.

Deze minister was nog amper benoemd of de stroomuitval piekte in alle hevigheid, met uitschieters tot 12 uur per dag.

Licht aan de horizon

Maar nu, in oktober 2023, gloort er dan eindelijk licht aan de horizon. ‘Sonpanele op huisdakke bespaar al byna ’n volle fase beurtkrag’, bericht het Afrikaansstalige dagblad Die Burger op gezag van de Suid-Afrikaanse Sonkragbedryfsvereniging Sapvia.

Prominenter wordt op dezelfde pagina gemeld dat ‘Kusile’ weer op stoom begint te komen. De nieuwe kolencentrale viel oktober 2022 vrijwel stil toen een centrale schoorsteen het begaf. Het zoveelste drama met deze mastodont die samen met ‘Medupi’, de tweede nieuwe kolenreus in noordelijk Zuid-Afrika, tot ver in deze eeuw de ruggengraat van ’s lands energievoorziening moet vormen. Nota bene gefinancieerd met een omstreden lening van de Wereldbank!

Geteisterd door constructiefouten, wanbeheer en corruptie leveren beide centrales onverminderd een wanprestatie en verdiepen daarmee de energiecrisis.

Maar zowaar, na jarenlange vertragingen is Kusile nu ook eindelijk afgebouwd. De laatste twee eenheden gaan weldra stroom leveren en dat wordt luidruchtig gevierd. Kusile is het begin van het einde van beurtkrag, jubelt Eskom in de pers. Energieminister Sputla Ramokgopa spreekt al van ‘een keerpunt‘.

Giftige zwavelwolken

Slechts een bijkomstigheid in deze euforie is dat de centrale thans voor de helft is aangesloten op een tijdelijke schoorsteen die giftige zwavelwolken ongezuiverd uitbraakt. Dat gebeurt met een ministeriële ontheffing van de milieuvergunning voor Kusile die 90 procent ontzwaveling van het rookgas voorschrijft. Op een nieuwe ontzwavelingsinstallatie kon in deze barre tijden van beurtkrag niet worden gewacht.

Deze vrijstelling heeft grote gevolgen voor de volksgezondheid. Het internationale Centrum voor onderzoek naar energie en schone lucht (Crea) berekent dat tenminste 200 mensen aan de gevolgen van zwavelvervuiling door Kusile zullen overlijden.

Hoe langer deze situatie duurt hoe meer doden er te betreuren zullen zijn. Eind 2024 behoort de ontzwaveling volgens Eskom weer te functioneren. Op zo’n belofte valt echter in de heersende energiecrisis geen staat te maken.

Zoveelste aanslag op de volksgezondheid

De zwavel die Kusile vooralsnog uitbraakt is de zoveelste milieuvervuiling op de hoogvlakte van Mpumalanga. Deze provincie is van oudsher het kloppend hart van de Zuidafrikaanse energievoorziening. Hier wemelt het van de kolenmijnen die 12 nabije kolencentrales direct van brandstof voorzien. Deze verouderde centrales voldoen aan geen enkele serieuze milieueis en plegen een aanslag op de volksgezondheid.

De helft van alle Eskom-centrales is zo vervuilend dat ze onmiddellijk zouden moeten worden gesloten. Zelfs aan reeds sterk versoepelde milieunormen – ver beneden internationale standaard – kunnen deze centrales met geen mogelijkheid voldoen. Dat vergt maatregelen die volgens Eskom onbetaalbaar zijn.

Aan het staatsinfuus

Het zieltogende energiebedrijf hangt al jaren aan het staatsinfuus. Met emmers vol belastinggeld wordt vooral het ene na het andere noodverband gelegd. Alleen aan diesel voor twee gasturbines die bij hoge energienood worden aangezet, spendeerde Eskom blijkens inzichtelijk rekenwerk van Die Burger dit jaar al 12.8 miljard rand (610 miljoen euro). Verspild geld dat beter had kunnen worden besteed aan groene energie.

Opwekking daarvan is dringend noodzakelijk om milieu- en klimaatvriendelijk uit de energiecrisis te raken. Vuile kolencentrales die aan het eind van hun latijn zijn, kunnen dan wél worden afgedankt. Dat spaart zo’n 34.000 mensenlevens en voorkomt nieuwe longziektes bij ruim 100.000 mensen als gevolg van fijnstof, zo becijfert het Crea dat al diverse onderzoeken in Zuid-Afrika op zijn conto heeft.

Maar volksgezondheid speelt geen rol in het handelen van Gwede Mantashe.

De ene kolencentrale die Eskom tot dusver heeft gesloten is er volgens de minister van mijnbouw al één teveel. Veel van die oude centrales kunnen best nog een tijd mee en moeten daarom aan de praat worden gehouden, duidde Mantashe laatst tijdens de Afrikaanse Energie Week in Kaapstad op ‘een groeiende denkrichting binnen de regering’. Ook bepleit hij deze centrales om te bouwen van kolen op gas.

‘Investeer in schaliegas!’

Want groene stroom lost volgens Mantashe de huidige energiecrisis niet op omdat het elektriciteitsnetwerk daar niet op is berekend en capaciteitsuitbreiding klauwen met geld kost. Hij riep beleggers daarom op te investeren in de winning van schaliegas en andere gasbronnen in Zuid-Afrika, ondanks verzet daartegen van burgers en milieugroepen.

Op geld van Standard Bank hoeft Mantasha daarvoor in ieder geval niet te rekenen. Deze grote Zuidafrikaanse bank investeert volgens haar topman Sim Tshabalala alleen nog in projecten die de uitstoot van broeikasgassen verminderen, zoals hernieuwbare energie.

‘Het is spijtig dat Zuid-Afrika nog steeds de smerigste elektriciteit ter wereld produceert’, constateert Tshabalala in de zakenkrant BusinessDay.

Of Standard Bank wél nog brood ziet in stikstofvrije kernenergie, geeft de topman in zijn opiniestuk niet aan. Mantashe is een geheid voorstander, want nieuwe kerncentrales zijn volgens hem nodig voor de energiezekerheid. Het debacle met de Russische kerncentrale die er niet kwam, doet hierbij niet meer ter zake.

Kerncentrale opgelapt

Al geruime tijd wordt met vallen en opstaan gepoogd het leven van Koeberg, Zuidafrika’s enige kerncentrale aan het westkust nabij Kaapstad, met nog eens 20 jaar te verlengen. Na de nodige vertraging wordt één van de twee Koebergreactoren elk moment weer op het netwerk aangesloten.

Het goede beurtkragnieuws uit het ANC-kamp kan dezer dagen niet op. Elektriciteitsminister ‘Sputla’ maakte bekend dat de vierde eenheid van de grote kolencentrale Medupi die in 2021 ontplofte, dankzij een ’tussenoplossing’ april 2024 weer in bedrijf komt. Dat is vier maanden eerder dan was voorzien en komt daarmee mooi op tijd voor de verkiezingen die volgens de laatste berichten tussen mei en half augustus worden gehouden.

Het treft daarbij bijzonder dat president Ramaphosa krachtens de Grondwet de datum voor de stembusgang zelf voorschrijft. Dat deze doorgewinterde politicus daarmee geduldig wacht op het meest geschikte electorale moment voor het ANC en voor hemzelf als partijleider, is zo overduidelijk dat zijn secretaris-generaal Fikile Mbalula inmiddels publiekelijk tegenspreekt dat het ANC beurtkrag bevecht om stemmen te werven.

Ondertussen beleeft Zuid-Afrika zijn eerste volle week zonder beurtkrag. Ongekend in deze barre tijden!