Auteur: Ron Lodewijks Pagina 5 van 7

Jarenlang hadden slechts weinigen er oog voor, maar inmiddels staat de megaslachterij van Vion in Boxtel in het brandpunt van de belangstelling.

De om zich heen grijpende besmetting met het coronavirus onder de daar werkzame arbeidsmigranten en het halfslachtige optreden van de Brabantse autoriteiten daartegen, leggen deze bedrijfstak als sluitstuk van de vleesindustrie onder het vergrootglas.

Veel media rukten vrijdag 26 juni uit voor een demonstratie bij de varkensslachterij op het Boxtelse bedrijventerrein Ladonk, waar dierenactivisten en verontruste omwonenden opriepen tot onmiddellijke sluiting van de slachterij. Ook in Polen is over deze actie bericht.

De spanning was vooraf opgevoerd door de Brabantse actieboer Mark van den Oever. Mochten de demonstranten het in hun hoofd halen om de toegang van veewagens tot de slachterij te gaan blokkeren, dan zouden de trekkers ‘optoeren’ naar Ladonk, waarschuwde de voorman van Farmers Defence Force.

Met de invasie van tractoren in Den Haag nog vers in het geheugen, namen de autoriteiten het zekere voor het onzekere. Het wemelde die tropische vrijdagmiddag rond de slachterij dan ook van de politie, die echter geen kind had aan de beperkte groep demonstranten.

Van een blokkade voor de slachtpoorten van Vion was niets te bespeuren. Ook de hardste dierenactivist zou het niet in zijn hoofd halen om in de brandende zon het lijden te verlengen van opeengepakte varkens in vrachtwagens.

Met het verzinsel van een blokkade had de boerenstrijdmacht zijn tanden weer eens laten zien, om te onderstrepen dat de Vion-slachterij hoe dan ook open moet blijven.

Schimmige wraakoefening

Farmers Defence Force (FDF) ging die middag toch nog over tot intimidatie. Demonstranten zouden na afloop heimelijk naar huis zijn gevolgd, zo suggereerden de actieboeren achteraf. Beeldmateriaal dat dit zou aantonen (onder meer van auto’s van demonstranten) verscheen kort tijd op Facebook, vergezeld van dreigende taal jegens ‘de vegan-extremisten’. Regionale media besteedden de nodige aandacht aan deze schimmige wraakoefening waarvoor elk concreet bewijs ontbreekt.

• 

Over medewerking van de autoriteiten heeft de vee-industrie in coronatijd bepaald niet te klagen. Nationaal aangemerkt als cruciale sector gaat de vleesproductie gewoon door. En de Veiligheidsregio Brabant-Noord gooit bij Vion in Boxtel geen roet in het eten.

Drie keer had de Bossche burgemeester Jack Mikkers als voorzitter van dit overlegorgaan van burgemeesters en veiligheidsdeskundigen gebruik kunnen maken van de vergaande bevoegdheden die de regionale corona-noodverordening hem biedt om de Boxtelse slachterij voorlopig te sluiten.

Eind mei bracht een postende verslaggever van Brabants Dagblad aan het licht dat de afstandsregels bij het vervoer van seizoensarbeiders met voeten werden getreden.

Kort daarna wees een steekproef van de GGD Hart van Brabant uit dat 17 procent van de geteste arbeiders in de slachterij besmet was.

Half juni bleek uit een vervolgtest dat de besmettingsgraad zelfs tot 30 procent was gestegen.

Bij slachterijen in andere veiligheidsregio’s leidde dergelijk onheil onverbiddelijk tot sluiting wegens gevaar voor de volksgezondheid. Maar niet in Boxtel.

Hoe dat zo is gegaan, komt de Osse burgemeester Wobine Buijs als vice-voorzitter van de veiligheidsregio woensdag 1 juli hoogstpersoonlijk vertellen aan de verontwaardigde gemeenteraad van Boxtel. In plaats van voorzitter Mikkers, die kennelijk vrij bleek te zijn toen hierover werd beslist. Hoe zoiets mogelijk is in deze supercrisis is een raadsel dat de burgemeester van Den Bosch zelf niet heeft opgehelderd. Dat kan Mikkers zich permitteren. Als voorzitter van de veiligheidsregio is hij democratisch ongrijpbaar.

Door zich in Boxtel niet te laten zien houdt Mikkers zijn reputatie van onzichtbare bestuurder in stand.

Plaatsvervanger Buijs heeft ‘haar’ Vion-besluit in een interview met Brabants Dagblad te vuur en te zwaard verdedigd als een verantwoord risico voor de volksgezondheid.

Het GGD-compas

De Osse burgemeester vaart daarbij volledig op het kompas van de GGD Hart van Brabant. Deze intergemeentelijke gezondheidsdienst heeft op de eigen website zijn bemoeienis en samenwerking met Vion omstandig uitgelegd en het open houden van de slachterij verdedigd. Directeur Karin van Esch zal dit in de gemeenteraad aan de zijde van Buijs dunnetjes over doen.

Ook de Osse burgemeester legt op 1 juli ongetwijfeld nog eens uit hoe het allemaal zit, zodat iedereen het snapt. Buijs kreeg op voorhand al bijval van de nieuwe burgemeester van Boxtel, Ronald van Meygaarden. Die heeft zich in woord en geschrift voluit geschaard achter het besluit van de veiligheidsregio om de Vionslachterij open te houden. Vanuit het belang dat ‘voor mij de gezondheid van de Boxtelse bevolking en de werknemers van Vion voor alles gaat’.

In een persoonlijke verklaring aan de gemeenteraad stelt de burgemeester vast dat Vion heeft voldaan aan alle eisen die de GGD aan de slachterij heeft gesteld om ‘verantwoord open te blijven’.

‘Zeer verwerpelijk’

Van Meygaarden uit daarbij forse kritiek op de ‘incomplete en ongenuanceerde informatie die men steeds weer naar buiten brengt’. ‘We weten allemaal dat er andere redenen kunnen zijn om Vion of de gemeente negatief te kunnen ‘framen’. Maar als het gaat om de volksgezondheid en de onrust die hieruit kan voortkomen, is dit eenvoudigweg zeer verwerpelijk’, veegt hij niet nader aangeduide criticasters de mantel uit.

Daarmee voegt Van Meygaarden zich meteen al in het koor van bestuurders die zich verongelijkt betonen als er in de buitenwereld wordt getwijfeld aan de juistheid van hun weloverwogen beslissingen.

Deze beginnende burgemeester is zich er kennelijk niet van bewust dat de gemeente de overlast die Vion in Boxtel veroorzaakt, veelal op zijn beloop heeft gelaten en daarmee de volksgezondheid juist veronachtzaamde.

Ernstige legionellabesmetting van burgers uit het afvalwaterzuivering van de slachterij werd genegeerd.

Niets wezenlijks is ondernomen tegen de ondraaglijke stank die het bedrijf bij tijd en wijle verspreidt. Klachten hierover werden door gemeentelijke milieuhandhavers afgedaan met dooddoeners als ‘er stond een deur open’.

Zo ontstond een praktijk van gedogen uit onvermogen om een risicovol bedrijf goed te controleren.

Rond Vion hangt nog steeds een onaangename atmosfeer van bestuurlijk en ambtelijk handjeklap, waarbij de belangen van burgers en slachterijpersoneel bepaald niet voorop staan.

Opeens wél maatregelen

De falende handhaving jegens Vion wordt pijnlijk duidelijk nu het bedrijf zelf is gekomen met structurele maatregelen tegen stankhinder. Vervuilde lucht uit diverse bedrijfsruimten kan nu opeens wél worden gezuiverd.

Met name de bewoners van het nabije Stapelen die vaak de stank van Vion over zich heen krijgen, zouden hier baat bij moeten hebben.

Dat Vion eindelijk in actie komt is onmiskenbaar het gevolg van groeiend ongenoegen onder de Boxtelse bevolking. Dat balde zich vorig jaar samen tegen de zoveelste uitbreiding van het slachtbedrijf.

Zo’n 1000 inwoners riepen de gemeente per petitie op hier niet meer aan mee te werken. Desondanks kreeg Vion vergunning voor een grote vleesverwerkingshal. Tegelijkertijd maakte het gemeentebestuur de afspraak met Vion dat het bedrijf stankvrij wordt.

Alles uit de kast

Nu de slachterij een besmettingsbron vormt voor het coronavirus, moet Vion meer dan ooit waarmaken dat het de volksgezondheid serieus neemt. Het bedrijf zegt alles uit de kast te trekken om het virus te bezweren en schermt daarbij met wetenschappelijke ondersteuning van het RIVM, de Erasmus Universiteit en de Universiteit van Utrecht.

Het ambtsbericht over deze wapenfeiten dat Vion op een late vrijdagavond via zijn website stilzwijgend wereldkundig maakte, sluit af met de bijkans achteloze mededeling dat bij een nieuwe steekproef 1 op de 3 medewerkers positief op corona zijn getest. Maar hun besmetting bleek zo gering, dat deze uitkomst past in het beeld dat corona in de slachterij juist op de terugtocht is, zo wordt daar geruststellend aan toegevoegd.

Opmerkelijk is dat het bedrijf dit laatste beweert mede namens de GGD Hart van Brabant. Waarmee twijfels rijzen over de onafhankelijkheid van de gezondheidsdienst. Die weigerde de dagen daarvoor bij herhaling om zelf de pers tekst en uitleg te geven over de toen al uitgelekte uitslag van de steekproef.

Doofpot

Volgens de woedende hoofdredacteur van Brabants Dagblad was hier sprake van een georkestreerde poging om een forse toename van het aantal besmettingen onder de 1700 werknemers van de slachterij in de doofpot te stoppen.

• 

Dat ook het RIVM achteraf afstand nam van het Vion-bericht, voedde de gedachte dat de verantwoordelijke autoriteiten in Brabant vooral oog hebben voor het economisch belang van de vleesindustrie.

Sluiting van de Boxtelse slachterij die inmiddels 5,6 miljoen varkens per jaar verwerkt, zou betekenen dat veel stallen voorlopig vol blijven met slachtrijpe dieren. Daar zouden de boeren niet blij mee zijn. Dat zou nieuwe spanningen opleveren in Brabant, waar de stikstofstrijd net is geluwd en het nieuwe provinciebestuur de veehouders verder met rust laat.

De gemeenteraad van Boxtel heeft als controleur van het bestuur een andere positie. Die moet vooral helder zien te krijgen hoe de besluiten over Vion binnen de veiligheidsregio tot stand kwamen en welke rol daarbij is gespeeld door de leidinggevende burgemeesters Mikkers en Buys en door de eigen burgemeester en wethouders.

De hamvraag is of het belang van de volksgezondheid daarbij werkelijk voorop stond. Dat gaat 1 juli niet boven tafel komen. Dat vergt serieus onderzoek waarvoor de gemeenteraad niet is toegerust, zo de politieke wil hiertoe al bestaat.

Kansloos

Wél hebben de coalitiepartijen al geëist dat alle 1700 slachterijwerkers op corona worden getest. Dat lijkt kansloos nu de GGD heeft vastgesteld dat het aantal positieve testen daalt, aangezien ‘steeds minder mensen met klachten naar het werk komen’. Ook elders in Boxtel is het virus op de terugtocht. Als de GGD-directeur deze afname op 1 juli nog eens bevestigt, staan de Boxtelse politici met lege handen. Dan komt er geen algehele test. En de slachterij blijft open.

De gemeenteraad kan zich dan ook beter richten op een andere vitale kwestie: voorkomen dat de nieuwe vleesverwerkingshal in gebruik wordt genomen. Die is al gebouwd, al zijn de twee vergunningen hiervoor nog niet onherroepelijk.

De bestuursrechter in Den Bosch moet zich nog buigen over het beroep dat bewoners van Stapelen tegen de gemeentelijke omgevingsvergunning hebben ingesteld.

Tegen de ontwerp-natuurbeschermingsvergunning is bij de provincie bezwaar gemaakt door de Brabantse Milieufederatie (BMF) en enkele Boxtelse natuurliefhebbers, die opkomen voor bescherming van de Kampina tegen verdere stikstofbelasting.

Voordat hier uitsluitsel over komt – dat gaat nog wel even duren – kan Vion de vleeshal gewoon in gebruik nemen, al is ook dat dan op eigen risico.

Huisvesting arbeidsmigranten

In de hal gaan maar liefst 600 arbeidsmigranten aan het werk. Zolang het coronavirus rondwaart lijkt dat tamelijk onverantwoord. Veiligheidsmaatregelen binnen het gebouw en bij het vervoer van de werkers zijn nog wel te treffen. Maar hoe en waar worden al die extra arbeidsmigranten fatsoenlijk en virusbestendig gehuisvest? En wie regelt dat?

Het structurele tekort aan woonruimte dat voor arbeidsmigranten al jaren bestaat wordt nóg groter zodra het kabinet gaat voorschrijven dat elke werknemer voortaan een eigen kamer moet krijgen. Een overheidscommissie onder leiding van SP-prominent Emiel Roemer heeft dit geadviseerd.

Alleen al de ruimte die dat vergt, is in Boxtel en verre omstreken niet voorhanden.

Vion verantwoordelijk houden

De gemeenteraad moet daarom Vion zelf verantwoordelijk houden voor huisvesting van zijn slachterijwerkers, in plaats van dit af te schuiven naar uitzendbureaus die regels straffeloos aan hun laars lappen. Deze eis had de Boxtelse politiek vorig jaar al als harde voorwaarde kunnen verbinden aan gemeentelijke goedkeuring van de nieuwe omgevingsvergunning voor Vion. Maar de gemeenteraad liet zich afschepen met vage bestuurlijke toezeggingen die niet zijn waar te maken.

Een herkansing ligt nu voor het grijpen. De raad kan namelijk uit voorzorg een beroep doen op de corona-noodverordening om te voorkomen dat de vleeshal wordt gebruikt zolang de huisvesting van arbeiders niet goed is geregeld. Dan weet voorzitter Mikkers van de veiligheidsregio meteen ook wat hem te doen staat bij het nemen van een beslissing hierover.

Wat hebben Jan ‘Parijs-Dakar’ de Rooy en vleesconcern Vion met elkaar gemeen?

Zij kregen dit voorjaar provinciale vergunningen om kwetsbare natuur te beschermen tegen schade die al is aangericht.

De Rooy legde een oprijlaan aan naar zijn landhuis in de bosrand van de Landschotse Heide nabij Westelbeers.

Vion bouwde in Boxtel nabij de Kampina een vleesverwerkingshal aan zijn slachterij die in capaciteit mocht verdubbelen naar 5,6 miljoen varkens per jaar.

Dit zijn twee geruchtmakende kwesties waarin laakbaar gedrag wordt getolereerd. Ten koste van twee prachtige natuurgebieden die zwaar onder druk staan terwijl zij volgens Europese regels horen te worden beschermd.

Als de Dakarrijder van weleer ging De Rooy te keer in het bos rond een aangekocht landhuis uit de jaren zestig dat tot dan toe in zekere harmonie met de natuur verkeerde. Zonder vergunning werden in 2019 rigoureus bomen gerooid om ruimte te maken voor een 869 meter lang stalen hek, een joekel van een oprijlaan en voor verdere verjubeling tot villapark.

• 

De gemeente Oirschot deed lange tijd niets met herhaalde oproepen van lokale natuurbeschermers, verenigd in de Werkgroep Natuur en Landschap Oost-, West- en Middelbeers om De Rooy een halt toe te roepen.

Nadat het onheil hoog en breed was aangericht, kwam de gemeente zowaar in beweging. Daartoe op de huid gezeten door de bekende milieu-advocaat Rogier Hörchner die zich namens de natuurwerkgroep als een terriër in het natuurverbouwingsproject van De Rooy heeft vastgebeten.

Dwangbevelen

Tegen het hekwerk werd na een aanvankelijke vergunning alsnog opgetreden. De Rooy moet ook een schuur, een dierenverblijf op wielen, grondkabels en leidingen, lantaarns en een beveiligingscamera weghalen.

De Rooy vecht al deze dwangbevelen aan bij de rechtbank. Zolang zij onder de rechter zijn, hoeft hij niets af te breken. Nu de rechtsgang door de coronacrisis fors is vertraagd kan De Rooy zich achter zijn illegale palissade nog geruime tijd blijven manifesteren als de vrije jongen die boven de wet staat.

Zo gaat hij door met het illegaal oppompen van grondwater voor bevloeiing van zijn villatuin, ook al is de Landschotse Heide ernstig aan verdrogen.

Ook de oprijlaan is nu tot corpus delictum bestempeld. Daar krijgt De Rooy geen omgevingsvergunning voor. In vervolg hierop beveelt de gemeente hem met een dwangsom van maximaal 75.000 euro tot afbraak.

Schadelijk?

Belangrijk, zo niet doorslaggevend in dit laatste geval is de houding van de omgevingsdienst Brabant Noord, die de Brabantse natuur namens het provinciebestuur moet beschermen. Die geeft Oirschot geen toestemming om een omgevingsvergunning voor de oprijlaan af te geven. Deze afwijzing is overigens louter formeel: de gemeente leverde te weinig gegevens aan om te kunnen beoordelen of de natuur hierdoor wordt beschadigd.

Na deze weigering van 14 april 2020 gebeurt er precies op 14 mei iets ongelooflijks: voor de oprijlaan komt een natuurbeschermingsvergunning!

Niet schadelijk

Ineens weet de omgevingsdienst zeker dat de natuur hierdoor niet noemenswaard wordt beschadigd. Dat voor de oprit bomen zijn gekapt en bosgrond is versteend, blijft buiten beschouwing. Wél vermeldt de natuurvergunning terloops dat nu de oprijlaan er al ligt, ‘de aanlegfase dus niet meer tot effecten op de natuur zal leiden’. Met deze open deur wuift de provincie illegaal handelen weg.

Door het gezwalk in overheidsland stijgen straks in de rechtszaal de kansen van Jan de Rooy voor behoud van zijn oprijlaan. De voormalige rallyrijder en transportondernemer heeft diepe zakken om door te procederen tot de overheid het opgeeft.

Vergunningsjungle Vion

Bij Vion in Boxtel is het natuurbelang verdwaald in een vergunningsjungle. Een veeg teken was al dat de gemeente Boxtel Vion een omgevingsvergunning gaf voor de vleesverwerkingshal zonder instemming van de provincie/omgevingsdienst. Vervolgens liet de provincie/omgevingsdienst het vleesconcern zonder natuurvergunning begaan met de bouw van deze hal.

• 

• 

Nu het gebouw overeind staat, valt het echter niet mee om een en ander achteraf kloppend te maken. Want de uitkomst van ingewikkelde berekeningsmodellen in de nieuwe natuurvergunning, die slechts voor specialisten te doorgronden zijn, wijkt af van de vergunning die Vion in 2015 kreeg voor productieverhoging. En die vergunning spoorde al niet met de uitbreidingsvergunning van 2010.

Gegoochel met cijfers

Eindresultaat van het gegoochel met cijfers is dat de opgefokte Vion-slachterij in Boxtel de natuur op papier inmiddels minder belast dan ooit te voren! Hoe is dat mogelijk?

Sinds de Raad van State in 2019 een streep haalde door het nationale stikstofbeleid, geldt een verbod op elke achteruitgang, hoe klein ook, van kwetsbare natuur die onder de stikstoflast aan het bezwijken is.

En dat betekent nogal wat. Zo werd de bouw van een complete woonwijk in Deventer onlangs geblokkeerd omdat de natuur hierdoor 0.03 mol aan stikstof voor de kiezen zou krijgen.

Ter vergelijking: de uitbreiding van Vion belast de Kampina met 0.06 mol per hectare aan stikstof, zo heeft de omgevingsdienst zelf becijferd. In 2010 was dat nog 0.155 mol en in 2015 kwam er 0.38 mol uit de bus. Met steeds weer de conclusie dat uitbreiding van Vion door kan gaan omdat de natuur niet zwaarder wordt belast.

Natuur wél zwaarder belast

Tot dusver kraaide daar geen haan naar, maar voor het eerst is nu de Brabantse Milieufederatie in het Vion-dossier gedoken. En stelt vast dat de omgevingsdienst 0.57 mol als norm had moeten nemen en daaruit de conclusie had moeten trekken dat het vleesbedrijf de natuur juist zwaarder belast met stikstof.

Als de BMF gelijk heeft en vervolgens ook krijgt, mag Vion alleen nog uitbreiden mits het vleesconcern ervoor zorgt dat de Kampina met stikstof wordt ontlast. Dat kan door een veehouderij in de directe omgeving van dit natuurreservaat uit te kopen.

In ieder geval moet de slachterij dan meebetalen aan vermindering van de hoeveelheid vee. Dat is (een beetje) snijden in eigen vlees, om vlees te mogen verwerken in een hal die er al staat!

Dat het om een reeds bestaand gebouw gaat, blijkt nergens uit. De nieuwe natuurvergunning houdt juist de schijn van het tegendeel op door Vion te verplichten binnen drie jaar aan de slag te gaan. ‘Mocht dit niet het geval zijn dan kunnen wij de vergunning intrekken’, wordt daar als loze waarschuwing aan toegevoegd.

Intrekken had de provincie volgens de BMF al kunnen doen in 2018 met de oude vergunning toen Vion de mogelijkheid daarin onbenut liet om een vleesrokerij en koelhuis te bouwen. Maar dat gebeurde niet.

Dat intrekking bij Vion in Boxtel nimmer heeft gespeeld, blijkt uit de vanzelfsprekendheid waarmee de omgevingsdienst vleesverwerking in de nieuwe natuurvergunning beschouwt als een verworven recht. Het gaat hier immers om ‘een gewijzigde uitvoering van een reeds vergund gebouw’.

De milieufederatie vindt dit een verkeerd uitgangspunt waarmee een hogere neerslag van stikstof uit het vleesbedrijf wordt gemaskeerd.

De kwesties De Rooy en Vion laten zien dat zelfs in een vergunning die de natuur moet beschermen het materiële belang zwaarder weegt dan het natuurbelang.

Met de verzwakte natuur als sluitpost, wordt bovendien vrijbuitersgedrag van overheidswege beloond en aangemoedigd.

Dit zijn verkeerde ontwikkelingen in Brabants buiten. En die staan bepaald niet op zichzelf. Wordt vervolgd.

Drie mannen in de beklaagdenbank. Schouder aan schouder. De openbare aanklager krijgt het woord. ‘De staat trekt alle aanklachten tegen de beschuldigden terug’. Direct spreekt de rechter het verlossende woord. ‘ U bent vrij om te gaan’. De mannen staan op en omhelzen elkaar ingetogen. Hun lijdensweg is in een oogwenk voorbij.

Jarenlang stonden zij aan de top van Sars, de Zuid-Afrikaanse belastingdienst: Ivan Pillay, Andries Janse van Rensburg en Johann van Loggerenberg. Gedreven dienaren van de staat die resultaat willen boeken. Vanuit het dwingende besef dat belastinggeld de kurk is waarop de verzorgingsstaat na de apartheid moet drijven in het door werkloosheid en armoede geteisterde Zuid-Afrika.

Het leven van tientallen miljoenen (zwarte) Zuid-Afrikanen hangt af van uitkeringen (pensioenen, kindertoeslagen) en voorzieningen (huizen, stroom, water, sanitair) die worden betaald met belastinggeld. Amper drie miljoen Zuid-Afrikanen, burgers en bedrijven, moeten dit kapitaal ophoesten. De overige 55 miljoen ingezetenen betalen weinig of helemaal geen inkomstenbelasting, simpelweg wegens gebrek aan inkomen.

En Sars haalt veel geld binnen. Wanbetalers, belastingontduikers en witwassers worden op de huid gezeten. Het succes is groot, tè groot zoals de drie topambtenaren moeten ervaren. Want er wordt op machtige tenen getrapt.

Het gaat dan ook mis. Ze worden ervan beschuldigd verantwoordelijk te zijn voor duistere praktijken van een speciale eenheid die binnen de belastingdienst was opgericht om de jacht op zwart geld te sublimeren.

Episch drama

De strafzaak tegen de drie mannen blijkt echter gebouwd op juridisch drijfzand en gaat als een nachtkaars uit. Hun vrijspraak neemt echter niet weg dat zij geslachtofferd zijn in een episch drama. Geregisseerd door Sars-baas Tom Moyane, vertrouweling van de corrupte president Jacob Zuma, en de Sunday Times, de ‘krant van het volk’.

Tom Moyane wordt ten tijde van de strijd tegen de apartheid door Jacob Zuma ingelijfd bij het ANC. In hun ballingsoord Mozambique groeit hij uit tot huisvriend van de familie Zuma, maar is binnen de bevrijdingsbeweging bepaald geen hoogvlieger.

Tijdens Zuma’s presidentschap schopt Moyane het tot vorstelijk betaalde baas van het staatsgevangeniswezen. Hij wordt daar in september 2013 met vervroegd pensioen gestuurd.

Twee maanden eerder moet de dan zittende topman van de belastingdienst opstappen. Hij blijkt te hebben gelogen over zijn contacten met een drugsdealer die hem trachtte af te persen. De vrijgevallen topfunctie biedt Zuma een gouden kans om de zaken binnen Sars naar zijn hand te zetten.

Machtsgreep in voorbereiding

De president is dan al geruime tijd in gesprek met een dubieuze managementconsultant die hem grootse ideeën voorschotelt over een algehele reorganisatie van de staatsdiensten. Dit krijgt vorm in een transformatieplan voor de belastingdienst, dat geheel buiten Sars om en zonder enige kennis van de organisatie in elkaar wordt gestoken. Moyane wordt daar vanaf oktober 2013 bijgehaald. Hij is dan net weg bij het gevangeniswezen.

Dit verloop der dingen staat in het rapport van een commissie, vernoemd naar oud-rechter Robert Nugent. Die deed in 2018 een gezaghebbend onderzoek naar de toestand bij de belastingdienst. Het beeld is ontluisterend.

Na de herverkiezing van Zuma tot president in mei 2014 komt het spel op de wagen. Moyane wordt eind september dat jaar benoemd tot Sars-topman. Twee weken later (!) onthult de Sunday Times het bestaan van een ‘schurkeneenheid‘. Dit baart opzien in heel Zuid-Afrika.

Bordeel

Het is nogal wat: hoogwaardigheidsbekleders afluisteren zoals in huis bij president Zuma, een bordeel runnen om belastingontduikers in de val te lokken, 500 miljoen Rand (25 miljoen euro) wegsluizen voor spionage-apparatuur, uitvoeren van infiltraties en illegale transacties. Kortom een duister gezelschap dat de rechtsorde in Zuid-Afrika ongecontroleerd met voeten treedt.

De onthulling valt samen met een onderzoek naar de handel en wandel van Johann van Loggerenberg. Als hoofd speciale operaties binnen Sars heeft hij de schurkeneenheid onder zijn hoede na het vertrek van Janse van Rensburg.

Van Loggerenberg (JvL voor intimi) ligt in 2014 onder het vergrootglas wegens een amoureuze affaire met dubbelspionne Belinda Walter. Zijn minnares hangt deze liaison aan de grote klok, vergezeld van de zware beschuldiging dat JvL staatsgeheimen aan haar had prijsgegeven. De waarnemend Sars-baas van dat moment, Ivan Pillay, laat dit onderzoeken maar krijgt geen helderheid.

De Sunday Times had de buitenwereld al eerder laten meegenieten van deze pikante affaire. Schier onuitputtelijk is de stroom sensationele Sars-artikelen in deze populaire zondagskrant.

• 

De onthulling van de Sunday Times over de schurkeneenheid komt Moyane goed uit. Hij ontbindt per omgaande het hele managementteam van Sars, waaruit volgens hem was gelekt naar de krant. Ook de jacht op belastingfraudeurs en witwassende criminelen wordt per decreet gestaakt.

De nieuwe Sarsbaas schakelt meteen het gerenommeerde accountantskantoor KPMG in voor een forensisch onderzoek naar het gedrag van Pillay, Van Loggerenberg en enkele andere topfunctionarissen bij Sars. Over een periode van 11 jaar worden maar liefst 23 computers, 1.36 miljoen documenten en 860.00 emails doorzocht.

‘Dit heeft geen ander doel dan deze mensen die al weg zijn bij Sars, in diskrediet te brengen’, concludeert rechter Nugent.

Grote schoonmaak

Pillay en Van Loggerenberg worden na de nodige strubbelingen aan de kant geschoven. Moyane houdt grote schoonmaak onder het topkader van de belastingdienst. Zo’n 200 leidinggevenden en vitale deskundigen jaagt hij de tent uit.

Onder hen Barry Hore , een van ’s lands grootste experts in informatietechnologie. Hore is het brein achter de spectaculaire automatisering en modernisering die Sars tot een belastingdienst van wereldformaat maakt. Als hoofd operaties bij Nedbank – een van oorsprong Nederlandse bank in Zuid-Afrika – met 10.000 mensen onder zich, stapte hij in 2005 voor een aanzienlijk lager salaris over naar Sars omdat hij zijn carrière een andere wending wilde geven.

Als Moyane buiten Hore om het moderniseringsproces een halt toe roept, maakt deze sleutelfiguur zich rap uit de voeten.

Een ravage

Op deze manier raakt Sars binnen de kortste keren vleugellam, waardoor de staat belastinginkomsten gaat missen. Die lopen toch al terug door de economische crisis in het land. Het is een ravage. ‘Een organisatie van wereldklasse is beroofd van zijn internationale status’, constateert Nugent.

Desastreus voor het publieke aanzien van Sars is de berichtgeving in de Sunday Times over het tot dan toe geheime KPMG-onderzoek. De krant pakt 4 oktober 2015 groots uit met harde conclusies daarin over de onwettige status en praktijken van de schurkeneenheid. Het hoofdredactioneel commentaar onderstreept dat het bestaan van deze onwettige eenheid die in het diepste geheim belastingbetalers bespioneert, nu definitief is aangetoond.

Ook ANC-kopstuk Pravin Gordhan wordt op de korrel genomen. Diepgaand onderzoek is nodig om vast te stellen wat hij wist van deze praktijken, zo citeert de krant uit het KGPM-rapport.

De architect

Gordhan was de architect van de nieuwe belastingdienst die wordt gevormd nadat het ANC in 1994 aan de macht komt in Zuid-Afrika. Later wordt hij een gezaghebbend minister van financiën onder president Zuma. In deze functie is hij politiek verantwoordelijk voor Sars. Daarmee is continuïteit verzekerd.

Als Zuma in 2014 wordt herkozen, dankt hij Gordan af. Dat maakt onder meer de weg vrij om Moyane te benoemen bij Sars.

Een jaar later, als het kwaad bij de belastingdienst is geschied, haalt de president Gordhan weer terug als schatkistbewaarder.

Een noodgreep omdat Zuma zijn hand had overspeeld door een onbekende parlementariër te parachuteren als minister van financiën. Die moet veel geld gaan uitgeven aan kostbare beloftes van de president, zoals gratis onderwijs voor iedereen. De onrust in het land slaat toe. De Rand, de Zuidafrikaanse munt, maakt een vrije val.

Dat dwingt Zuma om zich al na vier dagen weer te ontdoen van zijn stroman. Met Gordhan terug aan het roer keert de rust op de financiële markten weer terug.

Smet op reputatie

Hij is niet alleen een man van aanzien, maar geldt tegelijk als onkreukbaar. Het bewuste KPMG-artikel in de Sunday Times is een smet op zijn reputatie. Gordhan gaat dan ook in de tegenaanval. Tegelijk met Pillay en Van Loggerenberg stapt hij naar de ombudsman voor de pers. Die concludeert dat de Sunday Times de drie mannen onnodig heeft beschadigd en zich daarvoor op de voorpagina moet excuseren.

De ombudsman rekent het de krant zwaar aan dat zij slechts beschikte over de samenvatting van een voorlopig KPMG-rapport waarvan de inhoud niet vast stond, maar de feiten hierin als definitief presenteerde.

En hij gaat nog een stap verder. Sterverslaggever Piet Rampedi die het bewuste rapport onderhands kreeg toegespeeld, is ‘ofwel misleid door zijn bron of heeft zelf opzettelijk het publiek, zijn krant en ook mij misleid’, oordeelt de ombudsman. Hij laat het aan de krant om deze kwestie verder af te handelen.

Excuses Sunday Times

De Sunday Times is verbolgen over deze harde veroordeling en tekent beroep aan. Tot een rechterlijke uitspraak komt het niet. Hangende het beroep, sluit de krant binnenskamers een akkoord met Gordhan, Pillay en Van Loggerenberg. De Sunday Times publiceert ruiterlijke excuses en voorkomt daarmee schadeclaims.

Rampedi noemt deze deal onethisch en voelt zich door de hoofdredactie in de steek gelaten, zo blijkt uit zijn ontslagbrief. Duidelijk in zijn relaas wordt dat vooral Gordhan via zijn advocaten de Sunday Times de duimschroeven had aangedraaid.

Rampedi schreef de opzienbarende artikelen over de schurkeneenheid samen met twee andere vooraanstaande journalisten. Zij behoren tot de prestigieuze onderzoeksredactie van de Sunday Times.

Ook dit tweetal is inmiddels weg bij de krant vanwege een andere dubieuze publicatie. ,,Het was een chaotische tijd. We stonden onder druk om primeurs te scoren. We hadden meer afstand moeten nemen”, verontschuldigt een van hen zich later publiekelijk tegenover een voormalige leidinggevende bij Sars. Die was zijn baan en aanzien kwijtgeraakt en roept de journalist daarvoor tijdens een boekpresentatie ter verantwoording.

KPMG zakt door het ijs

Ook KPMG zakt door het ijs. Onderzoek en bevindingen zijn niet, zoals het hoort, intern tegen het licht gehouden (gereviewd). Het rapport, dat wil zeggen de eindversie die bij Sars-baas Moyane is afgeleverd, wordt ingetrokken. Wat daar in staat is nimmer geopenbaard. De 24 miljoen Rand (1,2 miljoen euro) die dit onderzoek heeft gekost, krijgt de belastingdienst van KPMG terug. De projectleider is ontslagen.

De KPMG-bazen in Nederland zetten meteen ook het voltallige Zuid-Afrikaanse topmanagement aan de kant. Dat de firma tezelfdertijd als huisaccountant optrad van de beruchte Gupta-broers, was teveel van het slechte. Deze Indiase ondernemers wisten via hun banden met president Zuma en diens familie, greep te krijgen op allerlei staatsinstellingen en zichzelf daardoor te verrijken.

En de Gupta’s waren bepaald niet de enige profiteurs. De uitverkoop van de overheid gebeurt in die dagen zo systematisch dat wordt gesproken van staatskaping.

• 

Hoe deze staatskaping in elkaar steekt wordt al geruime tijd tot de bodem uitgezocht door een speciale onderzoekscommissie, in opdracht van president Ramaphosa. Een dusdanig grote klus, dat haar rapport vermoedelijk pas in het voorjaar van 2021 zal verschijnen. Deze commissie buigt zich daarbij ook over de perikelen bij Sars.

Met zijn diepe knieval probeert KPMG in Zuid-Afrika het vege lijf te redden. Speciale woorden van verontschuldiging zijn er voor minister Gordhan. Suggesties in het rapport dat hij als Sars-baas wist van onwettige schurkenstreken blijken uit de lucht gegrepen.

De Haviken

De aanbeveling die KPMG had gedaan voor nader onderzoek naar Gordhan’s betrokkenheid bij de schurkeneenheid pakt niettemin heel vervelend voor hem uit. De minister krijgt de Haviken op zijn dak. De elitespeurders van de nationale politie sommeren hem publiekelijk antwoord te geven op 27 indringende vragen over zijn Sars-verleden.

De verontwaardigde minister zet in zijn reactie helder uiteen dat de belastingdienst zware wettelijke bevoegdheden heeft om fiscaal onderzoek te doen, ook als daar georganiseerde misdaad in het spel is. De speciale eenheid die daarvoor destijds onder zijn leiding werd opgericht moet door kunnen dringen in criminele organisaties.

De bedoeling was om dat samen te doen met de nationale inlichtingendienst maar die haakte af. Dus opereerde de eenheid met ‘een passend mandaat’ binnen de onderzoeksdivisie van Sars. De Haviken hebben dan ook geen reden om mij te onderzoeken, besluit de minister.

Minister aangeklaagd

Daar denkt de openbare aanklager geheel anders over. Een half jaar later stelt hij Gordhan in staat van beschuldiging wegens fraude met belastinggeld. Als Sarsbaas stuurde hij zijn rechterhand, Ivan Pillay, met vervroegd pensioen en huurde hem vervolgens weer in als consultant. Vragen hierover van de Haviken, heeft Gordhan genegeerd.

Wéér steekt een storm op. De Rand keldert. De oude garde binnen het ANC schaart zich publiekelijk achter Gordhan. Ook president Zuma spreekt zijn steun uit in de minister van financiën. Een rechtszaak tegen Gordhan brengt het broze economisch herstel in gevaar. De minister zelf spreekt van een politiek gemotiveerde campagne tegen zijn persoon.

De storm is weer net zo snel voorbij als hij opstak. Justitiebaas Shaun Abrahams, trekt de beschuldiging schielijk in. De regeling met Pillay blijkt geheel volgens de regels tot stand gekomen. De rechtszaak tegen Gordhan (en Pillay) wordt kort voor aanvang afgeblazen. De Rand krabbelt weer op. De economie niet.

Zuma ontslagen

De dagen van president Zuma zijn geteld. Vier maanden later, februari 2018, dwingt de ANC-top hem tot aftreden. De staatskaping die onder Zuma aan de gang is, brengt Zuid-Afrika te veel schade toe. Vice-president Cyril Ramaphosa neemt het roer over. Hij belooft de natie schoon schip te maken.

Bij de belastingdienst laat de nieuwe president er geen gras over groeien. Topman Tom Moyane wordt direct geschorst, in afwachting van nader onderzoek naar de wantoestanden bij Sars. Daarvoor benoemt hij de Nugent-commissie, al eerder genoemd in dit verhaal. Die adviseert na drie maanden onderzoek om Moyane uit zijn functie te zetten.

Het besluit hiertoe van Ramaphosa vecht Moyane tevergeefs aan bij het hooggerechtshof in Pretoria. Op 11 december 2018 valt voor hem het doek.

Zijn opvolger Edward Kieswetter moet de belastingdienst uit het slop halen. Een gerespecteerd wetenschapper en bovendien goed bekend bij Sars waar hij in de glorietijd al eens vijf jaar als tweede man aan de top stond. ‘Komt u naar ons toe, anders komen wij naar u toe’, raadt hij belastingplichtigen aan. Dit motto lijkt op dat van de oude Sars.

Ondertussen moeten Pillay, Van Loggerenberg en Janse van Rensburg in april 2018 nog wél voor de rechter verschijnen. De openbare aanklager beschuldigt hen ervan justitie en de nationale recherche te hebben bespioneerd. Op zoek naar informatie in een geruchtmakende zaak tegen een voormalige chef van de nationale politie, werden camera’s geplaatst in de kantoren van deze diensten, zo luidt de aanklacht tegen hen.

Machtsmisbruik

Ook deze zaak komt in een ander vaarwater als justitiebaas Shaun Abrahams later dat jaar het veld moet ruimen. Het constitutionele hof, de hoogste rechter, haalt alsnog een streep door zijn benoeming. Zuma had de weg voor Abrahams vrijgemaakt door zijn voorganger met een gouden handdruk weg te kopen. De president handelde hiermee onwettig en pleegde machtsmisbruik, oordeelt het hof.

Abrahams wordt opgevolgd door de onberispelijke juriste Shamila Batohi. De Zuid-Afrikaanse komt van het internationaal strafhof in Den Haag. Batohi moet het vermolmde justitiële apparaat weer optuigen voor de zware strijd tegen corruptie.

Weldenkend Zuid-Afrika kijkt reikhalzend uit naar het moment waarop vooraanstaande politici en zakenlieden die druipen van de corruptie het gevang in gaan. Zover is het nog lang niet.

Wél laat Batohi de strafzaak tegen de drie voormalige Sars-employées binnen Justitie grondig tegen het licht houden. Zij krijgt het advies om de strijd te staken. Want: er zijn ‘geen redelijke vooruitzichten op een succesvolle vervolging’. Batohi sluit het boek. Vrijspraak volgt.

• 

Dat is de stand van zaken op 17 februari van dit jaar waarmee dit verhaal begon. De commerciële zender etv besteedt ’s avonds in het acht uur-journaal als enige tv-omroep aandacht aan deze vrijspraak. ,,Dit is heel goed nieuws. Voor Pillay en zijn mede beschuldigen die veel te lang het doelwit zijn geweest van boosaardige leugens. En ook voor de toekomst van de rechtsstaat”, becommentarieert rechter Johann Kriegler.

Rotte appels

Deze voormalige opperrechter laat al jaren als waakhond van de rechtsstaat luidruchtig van zich horen. Hoogste tijd nu volgens Kriegler dat binnen het Justitie-apparaat ‘de rotte appels die verantwoordelijk zijn voor de valse beschuldigingen in deze zaak, worden opgespoord en verwijderd’.

Een week later brengt de Afrikaanstalige zondagskrant Rapport een paginagroot interview met hoofdrolspeler Johann van Loggerenberg. ‘Ek wens my pa kon dit hoor’, staat boven het verhaal. Vader Hennie van Loggerenberg, oud-presentator op radio en tv en gevierd componist van boerenmuziek, overleed na een lang ziekbed in 2014. Zijn zoon verkeerde toen in diepe problemen.

Het interview toont een strijdbare man die popelt om terug te slaan naar de mensen die zijn leven en dat van zijn ontslagen collega’s bij de belastingdienst hebben verknald. Al geeft hij ook toe ‘dom’ te hebben gehandeld in zijn liefdesrelatie met spionne Barbara Walter. Maar bovenal moet nu de waarheid over de ondermijning van Sars boven tafel komen.

• 

Zijn vijanden zijn gewaarschuwd. Van Loggerenberg is een jager die zich tot de tanden bewapend in zijn sprooi vastbijt. Dat blijkt ook overtuigend uit drie spannende boeken die hij schreef over zijn strijd bij de belastingdienst tegen fraude en witwassen door de georganiseerde criminaliteit.

Dood en belastingen

In zijn laatste boek Death and Taxes (‘niets in het leven is zeker, behalve dood en belastingen’) verhaalt Van Loggerenberg hoe hij Jacob Zuma achter de broek zat voor belastingontduiking. Niet door bij hem in te breken en hem af te luisteren zoals de Sunday Times berichtte, maar door diens boekhouding, aangeleverd op bevel van de rechter, door een team Sars-experts binnenste buiten te laten keren.

Met als eindresultaat dat Zuma alsnog belasting betaalt, plus een symbolische boete als schuldbetekenis.

‘We hebben hem net zo behandeld als iedere andere belastingbetaler’, schrijft Van Loggerenberg. In een beëdigde verklaring voor de rechtbank, bijgevoegd in het boek, geeft Zuma zelf in juridische termen aan dat Sars hem een stevige poot heeft uitgedraaid en dat hij daarbij niet is gematst.

Dit speelt in de tijd dat Zuma bezig is de macht te grijpen binnen het ANC, op weg naar het presidenschap van Zuid-Afrika. Met de daarvoor doorslaggevende hulp van stokebrand Julius Malema, toen president van de ANC-jeugdliga.

Malema beschuldigt Sars er luidkeels van anti-Zuma te zijn en het ook te hebben voorzien op diens vriendenkring. Hij wappert met dossiers waaruit dat zou blijken.

Gevecht met Julius Malema

Ook Malema zelf krijgt het aan de stok met Van Loggerenberg en zijn eenheid. De schrijver wijdt er een boeiend hoofdstuk aan. ‘JuJu’, zoals zijn bijnaam luidt, leeft op grote voet. Woont in een duur huis. Draagt peperdure horloges. Weinigen begrijpen waar hij deze luxe van betaalt.

De belastingdienst doet onderzoek en stuit op belastingontduiking via een familiekartel. Hij wordt aangeslagen voor 20 miljoen Rand (een miljoen euro). Malema weigert te betalen.

Van Loggerenberg zit er bovenop. Het wordt een taai en langdurig gevecht. Malema slaat wild om zich heen. Sars legt beslag op zijn huis en boerderij en laat ze veilen. Dat levert niet genoeg op om JuJu’s belastingschuld te vereffenen. Van Loggerenberg ontmoet hem één keer tijdens dit gevecht. ,,Hij is zo scherp als een scheermes, maar ook opvallend charmant”, schetst hij.

• 

Malema ligt op dat moment onder een politiek vergrootglas. Hij heeft gebroken met Zuma, is uit het ANC gezet en net met een eigen partij, de Economische Vrijheidsstrijders (EFF) , in het parlement gekozen.

Nu dreigt de belastingdienst hem failliet te laten verklaren. Dan moet JuJu zijn parlementszetel opgeven. Een hachelijke toestand breekt aan. Onder grote druk komt er een akkoord met Malema.

Laatste kunstje

Het is Van Loggerenbergs laatste kunstje bij Sars. De nieuwe baas Tom Moyane blaast op eigen houtje de deal af en vraagt het faillissement van Malema aan. Het is een opzichtige poging om president Zuma van een politieke plaaggeest te verlossen. Malema stapt naar de rechter met de eis dat Sars de overeenkomst met hem nakomt.

Hij wil Van Loggerenberg, inmiddels weg bij de belastingdienst, daarbij als consultant inschakelen. Het honorarium is vorstelijk, maar Van Loggerenberg weigert.

JvL is daarmee nog niet van Malema af. De EFF-leider vindt dat de nieuwe Justitiebaas Batohi de verantwoordelijken voor de schurkeneenheid niet had mogen laten lopen. Hij wil haar besluit aanvechten. ,,De boosdoeners van Sars moeten zich verantwoorden voor een onafhankelijke rechter. Geen zetbaas van Pravin Gordhan,” sneert hij.

In deplorabele staat

Gordhan heeft echter niets te maken met Batohi. Die is na een inzichtelijke selectieprocedure met meerdere kandidaten door president Ramaphosa uitverkoren. Gordhan is inmiddels minister van staatsondernemingen, die vrijwel allemaal door wanbeheer in deplorabele staat verkeren.

Ingrijpen is onontkoombaar. Banenverlies en privatisering liggen in het verschiet. South African Airlines is de eerste die sneuvelt. De nationale luchtvaartmaatschappij wordt geliquideerd en vervangen door een nieuw luchtvaartbedrijf. De coronacrisis gaf de laatste zet.

De economische neergang is een voedingsbodem voor Malema om zich te profileren als voorvechter voor radicale verandering. Steeds meer zwarte Zuid-Afrikanen die nog steeds in armoede verkeren en zich door het ANC in de steek gelaten voelen, zien in hem de verlosser.

De EFF werd bij de laatste verkiezingen de derde partij van het land. Dat succes voedt de ambitie van Malema om president van Zuid-Afrika te worden.

Hij profileert zich als de strijder die de economische macht van de blanken definitief gaat breken. Zoals Robert Mugabe dat deed in buurland Zimbabwe en het voormalige Rhodesië daarmee naar de afgrond leidde.

In Malema’s campagne tegen ‘de racistische financiële sector’, is Pravin Gordhan het mikpunt. Om de haverklap eist hij het vertrek van de man op wiens kompas de financiële wereld in Zuid-Afrika vaart.

Hetze naar kookpunt

Deze hetze bereikte laatst een kookpunt in het parlement. ‘Opperbevelhebber’ Malema en zijn rode brigade maken president Ramaphosa het uitspreken van de jaarlijkse staatsrede onmogelijk, onophoudelijk ‘Pravin moet weg’, scanderend.

Gordhan blijft tijdens deze wanvertoning uiterlijk onbewogen. Na een uur chaos voor het oog van de natie verlaten de oproerkraaiers het parlement.

Door het Sars-schandaal in leven te houden, kan Malema het vuurtje tegen de ANC-minister blijven opstoken. Als hij doorzet en de rechter aan zijn kant weet te krijgen, komt er een nieuw onderzoek. ,,Laat hij dit alsjeblieft doen”, zegt Van Loggerenberg in het interview met Rapport.

Hij wil elke gelegenheid aangrijpen om boven tafel te krijgen hoe al die verhalen over de schurkeneenheid de wereld in zijn geholpen. ‘Al die tijd hebben anderen van alles geroepen en heb ik gewacht. Nu is het mijn beurt’, hoopt hij.